Tư duy phê phán trong giới trí thức sẽ dẫn tới cải cách ở Việt Nam *

    Chúng ta đang ở trong thời kỳ thay đổi cực kỳ nhanh chóng của các thể chế, xã hội… trên thế giới theo hướng tự do, dân chủ, tiến bộ hơn. Việt Nam cũng không nằm ngoài trào lưu đó. Nhưng Việt Nam sẽ thay đổi theo con đường nào? Theo tôi đó là theo cách và con đường của những người CS Liên Xô đã và đang đi.

    Về thực chất nước Nga hiện nay vẫn là nước cộng sản, do những người (cựu) cộng sản nắm quyền. Nga (và Trung Quốc) vẫn đối lập với Mỹ và phương Tây về nhiều vấn đề trên bình diện quốc tế. Nhưng nước Nga đang và sẽ thay đổi theo hướng ngày càng dân chủ, văn minh hơn theo trào lưu của thế giới hiện đại.

   Để mở rộng phạm vi tranh luận về vai trò của Trí thức (và Đảng Cộng sản) VN hiện nay, NSGV xin trích lược tư liệu từ nghiên cứu của tác giả Archie Brown về tác động của giới trí thức đến cải cách ở Liên Xô và Đông Âu trước đây. Điều này rất giống với xã hội VN hiện nay.

   VM

Sự phát triển của tư duy phê phán trong giới trí thức thuộc đảng cộng sản vào những năm dẫn tới cải cách ở Tiệp Khắc (thập niên 1960), và ở Liên Xô khoảng từ 1985 đến 1989 là quá tình tối quan trọng để ta hiểu cả về Mùa Xuân Praha và Perestroika.

   Trong các nước cộng sản nói chung, và nhất là tại Liên Xô, đại đa số chuyên gia hàng đầu trong khoa học xã hội – các luật gia làm nghiên cứu, nhà kinh tế, nhà xã hội học và phân tích gia chính trị – đều là đảng viên. Chính từ hàng ngũ của họ mà các ý tưởng phê phán có sức nặng nhất đã tỏa ra.

Tác động từ trong ra

Sự xuất hiện của tư duy phê phán và mới mẻ về hệ thống kinh tế và chính trị, đến từ chính bên trong đảng, có tầm quan trọng quyết định khi các cơ hội - chứ không phải sự lựa chọn có chủ ý - đưa ra sân khấu chính trị những nhà lãnh đạo của đảng có đầu óc cởi mở trước ý tưởng mới và trước chính sách sáng tạo.

Nhưng vì hệ thống đã là như thế nên ngoại trừ một cuộc cách mạng vốn quá mạo hiểm nên hiếm ai dám thử thì chỉ có thay đổi ở đỉnh cao của bộ máy chính trị mới quyết định được rằng liệu tư duy phê phán (critical thinking) và mới mẻ có tạo ra ảnh hưởng đến chính trị thực sự hay chỉ mãi mãi là trò chơi trí tuệ mà thôi.

Những nhà trí thức có đầu óc cải cách mà vẫn giữ chỗ hàng chục năm trong bộ máy của các đảng cộng sản cầm quyền, nơi cũng chỉ có đôi ba cải tổ yếu ớt xảy ra, thường bị người quyết định đứng hẳn ngoài hệ thống chê là những kẻ chờ thời.

Họ cũng có thể bị tố cáo là tự đánh lừa mình vì cố tin vào hy vọng tạo ra thay đổi bằng cải cách cấp tiến từ bên trong cấu trúc chính thống, hoặc vì tin rằng họ có thể tác động ít nhiều đến hướng đi của chính sách nhà nước.

Nhưng không có câu trả lời nào là duy nhất đúng khi ta nhìn vào toàn bộ hệ thống cộng sản và đặt câu hỏi rằng ‘các nhà cải cách từ bên trong’ - còn có tên là ‘bất đồng trong cơ chế’ (intrastructural dissenters) - đã đúng hay sai khi họ đánh giá cách thực tiễn nhất để tạo ra thay đổi chính là làm từ bên trong.

"Ở Liên Xô và Trung Quốc, cải tổ từ trong đảng có tính quyết định hơn hẳn sức ép từ bên ngoài hàng ngũ đảng" GS Archie Brown

Trong hơn một nửa số nước cộng sản thì ít thấy có bằng chứng cho điều này. Nhưng ở Hungary cho tới một mức độ, và ở Tiệp Khắc cho tới trước khi phong trào cải cách bị xe tăng Liên Xô đè nát, và đặc biệt quan trọng là ở Liên Xô và Trung Quốc, cải tổ từ trong đảng (intra-party reform) có tính quyết định hơn hẳn sức ép từ bên ngoài hàng ngũ đảng trong việc làm thay đổi hệ thống một cách đáng kể.

Điều rõ ràng là thật ít có ai vào đảng cộng sản ngay từ đầu với ý tưởng để cải tổ nó từ bên trong.

Một trong số người khiến ta có thể tin là từng nghĩ như vậy khi bà ấy nói về điều đó chính là Ludmilla Alexeyeva, người sau trở thành một nhà bất đồng chính kiến có tiếng ở Liên Xô. Đến một lúc bà xác định rằng ‘niềm tin của tôi là Đảng có thể cải tổ được từ bên trong đã hóa ra chỉ là ảo tưởng không hơn không kém’.

Nhưng dù Đảng Cộng sản Liên Xô đã không tự cải tổ từ bên trong được một cách thành công – đa số quan chức cao cấp của đảng này ủng hộ cuộc đảo chính tháng 8/1991 nhằm quay ngược kim đồng hồ lịch sử về trước Perestroika – chính các Thay Đổi từ bên đảng mà ra khi được áp dụng đã biến đổi toàn bộ hệ thống chính trị…

Nếu chỉ có một thiểu số nhà cải cách cấp tiến trong nội bộ Đảng Cộng sản Liên Xô gia nhập đảng với ý muốn thay đổi hệ thống, thì câu hỏi sẽ là Điều Gì đã thay đổi trong tư duy của các nhà cải cách trong Đảng.

Chia tay từng gia đoạn

Một nhà cải cách Tiệp đã nói: “Thất bại là chất xúc tác mạnh nhất để thay đổi.”

Nhưng để̀ thừa nhận rằng kinh tế yếu kém và sự thiếu vắng tự do chính trị là một thất bại (failure) cũng đòi hỏi một số tiêu chuẩn để so sánh.

Chính các trí thức trong tầng lớp trên hoặc các chuyên gia (của Đảng) trong nhiều lĩnh vực là những người có cơ hội đi sang Phương Tây nhiều hơn các công dân thường. Những gì họ chứng kiến và nghe thấy đã có tác động.

Tuy vậy, xúc tác ban đầu để thay đổi cách nghĩ lại thường đến từ các tác phẩm ‘viết từ bên trong ý thức hệ’ chứ không phải từ những người đối kháng.

Như Janos Kornai từng nêu khi ông nói về thời kỳ ông vẫn ‘là cộng sản một nửa hoặc ba phần tư’…thì các bài viết của lý thuyết gia cộng sản Nam Tư Edvard Kardelj và cuốn tiểu sử Stalin của Issac Deutscher mà ông đọc bằng tiếng Đức đã tác động đến ông nhiều nhất.

Cũng phải thấy rằng các nhà cải cách trong đảng cộng sản chia tay với ý thức hệ bảo thủ qua từng giai đoạn. Ban đầu, họ bác bỏ sự tàn bạo của hệ thống Stalinist nhưng vẫn tin rằng Đảng Cộng Sản cần nắm độc quyền chuyên chính, và chỉ cần quay lại với các ý tưởng của chủ nghĩa Lenin là mọi việc sẽ tốt đẹp.

Cả lãnh đạo Liên Xô như Mikhail Gorbachev cũng chia tay với chủ nghĩa Lenin qua từng giai đoạn chứ không đột ngột

Sau đó, như Kornai viết, “nhiều người hiểu rằng hệ thống hiện thực trước mắt được phát triển ở Liên Xô và các nước cộng sản khác đã đúng là bao gồm không chỉ tư tưởng của Stalin, và của cả Lenin và thậm chí một số tư tưởng cơ bản của Marx…”

Bước [chuyển biến] này thường không khiến các nhà cải cách bên trong đảng vội tung ra cuộc tấn công vào Lenin. Trái lại, họ thường bước vào cuộc chiến về trích dẫn, và chọn cách dùng những đoạn của Lenin thích hợp với mục tiêu của mình.

Vì Lenin, nhất là ở Liên Xô, luôn là nguồn của tính chính danh cho quan điểm chính trị cho đến hết thập niên 1980.

Chính Alexander Yakovlev, người vào thời hậu Liên Xô đã nhận ra Lenin với sự kinh hãi, còn từng trích dẫn Lenin cho tới năm 1989.

Gorbachev cũng kính trọng Lenin không chỉ trong thời kỳ cầm quyền mà còn sau khi đã từ bỏ quyền lực. Nhưng ông cũng bỏ chủ nghĩa Lenin từng bước và năm 1987 đã tuyên bố muốn thay ‘dân chủ tập trung’ bằng ‘đa nguyên xã hội chủ nghĩa’…

Điều quan trọng trên hết là cuối cùng Gorbachev đã 'chia tay' hẳn với Lenin qua việc công nhận phương tiện trong chính trị cũng quan trọng không kém gì mục tiêu, và các mục tiêu ảo tưởng sẽ chỉ là thứ quái vật nhiều đầu nếu được theo đuổi bằng các biện pháp bạo lực và phi dân chủ...

Các đoạn trích lấy từ cuốn 'The Rise and Fall of Communism' (2009) của Giáo sư Archie Brown, Đại học Oxford, Anh Quốc. Trong bài sau sẽ là các đoạn về 'Khủng hoảng và Cải cách' và vai trò của lãnh đạo cộng sản gia đoạn chuyển đổi.

 P/S: * - Tựa đề của NSGV