MẶT NẠ

 I.                   Mặt nạ có từ khi nào?

Câu hỏi (cái gì đó) “có từ khi nào” rất thường gặp. Và trong phần lớn trường hợp, các em học sinh  (cả người “lớn” nữa)  tự hào trả lời: “Từ khi có Đảng!”. Từ khi có Đảng có thêm rất nhiều thứ. Cũng nhiều thứ có trước đó không còn nữa. Vậy nên câu trả lời thường là đúng!

Một nhà ngôn ngữ học nổi tiếng có lần kể câu chuyện sau (câu chuyện có thật, nhưng vì ông nổi tiếng hài hước, nên nhiều người tưởng  ông bịa).

Một lần ông cùng với Ban giám đốc Sở một tỉnh nọ đến dự giờ Tiếng Việt của một cô giáo dạy giỏi. Là chuyên gia ngôn ngữ, ông giật thót mình khi nghe cô đặt câu hỏi:  Tiếng Việt ta có từ khi nào? Lại giật mình hơn nữa vì cả lớp giơ tay cái “roạt”! Cô giáo chỉ định một em phát biểu, và em dõng dạc trả lời: “Tiếng Việt ta có từ khi có Đảng”. Cả cô giáo lẫn Ban giám đốc Sở rất tự hào vì trình độ học sinh của mình.

Lần này, trước câu hỏi Mặt nạ có từ khi nào, tôi rất muốn được “tự hào”  trả lời “Mặt nạ có từ khi có Đảng”.

Tiếc là không thể nói vậy. Có “tự hào” đến mấy cũng chỉ dám nói : “Có từ thời Hùng Vương”. Trả lời thế vừa đủ tự hào, vừa an toàn: ai mà bắt bẻ được? Ai biết thời Hùng Vương …có từ khi nào?

Nhiều nhà khảo cổ học cho rằng, người Neanderthal đã biết dùng mặt nạ cách đây 35.000 năm, khi tìm thấy phiến đã đẽo hình giống mặt người. Nói thế cũng có phần khiên cưỡng, vì chắc gì người neanderthal đã dùng cái đó để làm mặt nạ? Nhưng chí  ít  mặt nạ cũng đã có từ cách đây 9000 năm, theo hiện vật lưu giữ ở bảo tàng Musée  Bible et Terre Sainte (Paris), và Israel Museum (Jerusalem).

Như thế, chắc mặt nạ phải có trước thời Hùng Vương.

II.                 Mặ nạ dùng làm gì?

Tất nhiên là để che cái gì đó. Có lẽ những người đầu tiên biết dùng cái gì đó để che   là Adam và Eva, sau khi ăn phải trái cấm. Có điều cái họ che lại không phải là mặt, nên họ không được vinh danh là những người sáng tạo ra mặt nạ!

Nhưng trước khi trở thành món trang sức trong lễ hội như ngày nay thì công dụng của mặt nạ có lẽ vẫn thế: nó thường được dùng để che mặt  trong hoặc sau khi làm cái gì đó có thể bị cấm.

Mấy anh hề trong chèo Việt thường đeo (hoặc vẽ mặt) để có thể mạnh dạn hơn khi công kích cái xấu ở đời, biến quan lại thành trò hề. Làm như thế,  người phê phán có được cái vỏ bọc  “vô nhân xưng”. Không ông quan nào dám “đôi co” với anh hề, để khỏi tự biến mình thành trò hề!

Điều tương tự cũng thường thấy ở nhiều nước. Chẳng hạn Hàn Quốc đến nay còn lưu giữ truyền thống đó trong kịch Talchum, còn Nhật Bản thì có kịch Noh. Ở ta,  có lẽ Tuồng cũng thuộc loại đó.

Như vậy, mặt nạ là vũ khí của kẻ yếu. Và xã hội lành mạnh từ xưa đã chấp nhận điều đó, để kẻ yếu có thể phê phán kẻ mạnh, góp phần làm xã hội lành mạnh hơn.

Ngày nay, một số người thuộc “phái mạnh” lại thích dùng mặt nạ. Phái mạnh đây không hiểu theo nghĩa  “ có mày râu”, mà theo nghĩa có “có quyền lực”. Dùng mặt nạ, tức là không “xưng danh” thật khi xung trận. Mà “trận địa” đây đâu đã phải là súng đạn, mới chỉ là “bút trận” thôi!

Công dụng của mặt nạ ngày nay đã thay đổi rồi sao? Hay mặt nạ thì vẫn thế, mà phái mạnh đã không còn là phái có quyền lực? Ít nhất thì cũng trong lĩnh vực “bút trận”.

Ngày xưa người mạnh cũng có khi dùng mặt nạ. Đó là các hiệp sĩ đeo mặt nạ sắt để bảo vệ khi xung trận. Nhưng thường trước khi đánh nhau, họ lật mặt nạ cho nhau nhìn mặt, hoặc nói rõ tên họ. Hiệp sĩ thì không so đao với kẻ vô danh (xem Ivanhoe của Walter Scott thì rõ).

 Hà Huy Khoái